Александар Велики имал огромно влијание врз античкиот свет, како што сите знаеме, како резултат на воените кампањи на македонскиот освојувач низ Блискиот Исток, достигнувајќи до Индија.
Во секоја книга и секоја историска дискусија за македонската историја, ретко е да не се види дебата за империјалниот дострел на Александар Велики: според многумина, тој бил неприкосновен гениј на воената политика и дипломатија; според други, едноставно насилен тиранин со голема вештина на подметнување.
Без оглед на ставот кон историските факти и личноста за која станува збор, не можеме да негираме дека културната важност на овие освојувања доведе до првата голема „глобализација“.
Но, овде би сакал да го потенцирам потценетиот аспект на оваа револуција и културна фузија, кујна – столбот, особено во античките времиња, на општествените односи меѓу луѓето и земјите.
Влијанието на Александар Велики се протега од военото подрачје до општествените обичаи.
Еволуцијата на обичаите, вкусовите и ритуалите што ја поврзуваат храната со светото и божественото доживеа огромен пресврт за време и по освојувањата на младиот Македонски крал.
Во оваа статија ќе се обидеме да ги проследиме патувањата што ги изградија темелите на новиот заеднички културен идентитет и предизвикаа раѓање на нови вкусови и гастрономски влијанија.
Првиот дел од патувањето кон една од трите макро култури што ќе ги анализираме се однесува на Персија и нејзината древна и современа култура – која не е ограничена во денешниот Иран, како што многумина тврдат.
Во 334 п.н.е. Александар го преминал Хелеспонт и марширал кон победа над Дариј III и освојување на Персиската империја, по бреговите на денешна Турција и продолжувајќи кон југ.
И покрај фактот дека првичното патување се одвивало близу до морето (за да има поддршка од неговата флота), Александар никогаш немал поморска контрола, правејќи ја доставата на залихи по морски пат проблематични. Ова доведе до појава на нови воени чинови, како што се високи офицери одговорни за транспорт на залхи, чија задача беше управување со нив и резервите на храна и вода.
Персија отвори нови гастрономски вкусови за македонските освојувачи
Тука ја вклучуваме солта, амфори на црвено вино, првично снабдување со житарки и ореви (како смокви), мед , зачини (како што е шафран) и особено залихите на она што денес може да се нарече суперхрана, кучешки трн.
По една година војни и опсади, благодарение на битката кај Ис во 333 година п.н.е., Персиската империја се најде на колена кога и беа одземени нејзините важни територии, и го дочека Александар како ослободител, а не како освојувач.
Снабдувањето за Александар и неговата војска повеќе не беше проблем: освоените територии му овозможија неопходни резерви за да ги продолжи освојувањата и консолидацијата на новата растечка империја, без да мора да се потпира на македонските територии и западните престолнини.
Во овој период започна вистинскиот културен брак помеѓу древниот западен и источниот свет.
Првото влијание врз персиската гастрономска култура и нејзините поврзани социјални обичаи имаа големо влијание врз македонските воини. Всушност, кога Александар влезе во вратите на кралската палата во Персеполис и ги виде трпезариите и претставите на банкетите на sидовите, сфати што е луксуз и декаденција.
Раскошните персиски банкети имаа многу пијалоци, низа солени и слатки јадења
Но, дури и пред кампањите во Александрија, за време на втората Персиска војна, генералот Паузанија се восхитуваше кога ги откри навиките за јадење на противничките генерали, изговарајќи ги следниве зборови „оној што има толку многу, доаѓа да им го одземе бедниот живот на Македонците“.
Персијците беа навикнати на раскошни банкети и чинот на јадење секогаш се правеше со многу поголема величественост и луксуз отколку во Македонија.
Величественоста и долгото траење на нивните банкети служеа речиси како театарска позадина за нивните префинети и елегантни префернции.
Силно присуство на месо и риба, често варени многу бавно (како нашите чорби), егзотични плодови што беа збогатени со леб и слатки, деликатни сосови подготвени од најдобрите готвачи на империјата, зачини увезени од Индија и ориз како придружба на главната јадења: сето ова ја направи персиската империја најгастрономски еволуирана цивилизација во тоа време.
Македонската култура во тие времиња беше многу поригидна и груба во однос на социјалните норми во врска со јадењето; јадење беше само гарнир за „симпозиумите“ и речиси исклучиво се занимаваше со основните потреби на секојдневниот живот.
Значи, зошто два различни света беа толку фундаментални во развојот на идната гастрономија?
Главно поради радикалните разлики помеѓу двата кулинарски и општествени света, ненадејниот судир меѓу нив потекнува од ненадејното отворање на границите во однос на гастрономијата, со размена на обичаи, навики и работи меѓу луѓето.
Ориз, урми, сосови, риба срна, комбинации на слатки и солени вкусови разменети меѓу културите еве како
Оризот беше увезен во западниот свет благодарение на освојувањето и воените кампањи на македонскиот крал. Во персискиот свет веќе одигра централна улога во секојдневната исхрана; всушност главните јадења на кралските банкети се базираа на ориз со вкус и зачинет, за да се сервира со чорби од месо.
Употребата и потрошувачката на урми, и покрај нивното име што потекнува од грчкиот збор δαχτυλο (прст) поради нивната издолжена форма, не беа добро познати во грчкиот свет: дури се вели дека војската на Александар Велики, за време на одмор, го вкусила овошјето и се давела на нив, предизвикувајќи Персијците смеа кај персијците.
Друга важна пресвртница во оваа кулинарска размена беше реципрочната размена на сосови: Грците го научија персискиот свет на комплексноста на сосови направени од риба и икра, кои се користеа со многу јадења.
Од друга страна, културата на комбинирање на слатки и кисели вкусови, толку карактеристични за земјите под влијание на Персија, почна да се користи во Античка Македонија, влегувајќи во балкансата кујна и збогатувајќи ја пржената риба и зеленчук.
Совладувањето на готвењето на скара во атничкиот свет на балканскиот полуостров – заедно со знаењето за маринадите и зачините на персиските готвачи – доведе до раѓање на една од најпознатите улични јадења во светот, ќебапот.
Имаше уште една голема разлика помеѓу персиската и македонската општествена култура; односно вистинската организација на оброкот.
Во Македонија, оброкот имал пократко траење отколку во персикиот свет, дури и парадоксално во банкетите, кои беа познати по нивното долго траење; храната беше почетниот дел, а виното било како продолжение за остатокот од општествениот ритуал.
Персијците, откако се препуштале на задоволството од вкусното главно јадење, потоа јадеа слатки и мали чинии со овошје, кои беа дел од следните понудени јадења.
Спротивно на тоа, концептот на слатки во Македонија беше повеќе деликатес на крајот од оброкот, а не како суштински вкус како дел од самиот оброк.
Во врска со времетраењето на чинот на јадење, Персијците за Грците рекоа дека „престануваат да јадат додека се уште гладни затоа што после оброкот не им се сервира никаква вредност“.
Шефовите на гозбите го довеле вишокот пиење до минимум во времето на Александар Велики
Меѓутоа, што се однесува до банкетот, мора да истакнеме дека, и покрај нивната величественост и страст за луксуз, на Персијците им недостасуваше една од работите што се уште ја немаме во општествените собири низ целиот свет денес: општествените благодети.
Однесувањето на Персијците, а особено оние од повисоките општествени класи за време на банкетите, честопати стануваа насилни; навиката да не се пие разводенето вино честопати доведувало до лошо однесување, особено кон жените, кои често биле малтретирани од пијаните мажи.
Така, со доаѓањето на Македонците кои во тоа време беа чудно дефинирани како неразумни, беше претставена фигурата на „симпозиарх“, личност назначена од кралот или господарот на куќата со задача да го контролира протокот на вино – и потоа однесувањето на вечера.
Што може да се заклучи преку проучување на оваа фузија на макро култури?
Секој пат кога следиме стереотип, дури и денес, ризикуваме да ја пропуштиме вистинската реалност: Персијците се премислиле кога виделе дека античкиот свет на Балканот не е толку груб и површен како што мислеле.
А Македонците? Можеме само да ја замислиме недовербата во нивните очи кога сфатија дека и покрај она што тие самите го мислеле, Персија е земја на длабока култура и знаење, а не само место на варвари.
Затоа, можеме да продолжиме да го дефинираме Александар Велики, како не само тиранин и освојувач, туку можеби и обединувач на култури. Навистина, на некој начин, терминот „глобализација“ во неговите дела ја наоѓа својата прва голема и древна дефиниција.
